Portalu
Cmentarz żydowski położony jest na Zawodziu w pobliżu ulicy Goszczyńskiego. Najprawdopodobniej powstał w latach 60. XIX wieku. Po wojnie cmentarz niszczał i stopniowo zarastał, stając się miejscem opuszczonym i zaniedbanym. Od 2002 roku Stowarzyszenie "Olszówka" prowadzi tam prace porządkowe. Dzięki nim udało się już odkryć wiele zabytków, ale jak się okazuje cmentarz ciągle kryje wiele cennych niespodzianek.
Tym razem odnaleziono zbiorową mogiłę. Znajduje się w północno-wschodniej części cmentarza, jeszcze dwa miesiące temu skrywały ją gęste zarośla. Napis na macewie wskazuje, że w masowej mogile pochowany jest krośnieński rabin Samuel Ozon Führer. Oprócz tego znajdują się tam też szczątki czterech innych rabinów oraz wielu mężczyzn, kobiet i dzieci, którzy najprawdopodobniej zginęli 9 grudnia 1942 r.
- Od wielu lat podawana była do wiadomości informacja, że na cmentarzu żydowskim w Krośnie znajduje się masowa mogiła 120 Żydów rozstrzelanych w czasie likwidacji krośnieńskiego getta. Prawdopodobnie natrafiliśmy na ten grób - mówi Grzegorz Bożek ze Stowarzyszenia "Olszówka". - To niezwykłe odkrycie, dokumentujące mroczne lata okupacji i eksterminację krośnian narodowości żydowskiej - dodaje. Zapowiada kontynuację prac porządkowych na cmentarzu. Planuje również tłumaczenie napisów na wszystkich nagrobkach. - Mogą one skrywać wiele ważnych informacji dotyczących historii miasta - twierdzi.
Samodzielna gmina wyznaniowa żydowska w Krośnie została utworzona 1 stycznia 1900 roku - obejmowała swoim zasięgiem Krosno i prawie 40 miejscowości wcześniej należących do gminy wyznaniowej w Korczynie lub Dukli. Gmina posiadała swój statut, który niestety nie zachował się.
Wyboru rabina dokonano w 1904 r. na posiedzeniu zwierzchności wyznaniowej. Rabin Samuel Ozon Führer został wybrany na trzyletni okres próbny. Materiały archiwalne wskazują, że był jedynym rabinem w Krośnie, który sprawował swą funkcję do 1939 r. Prawdopodobnie jego kadencja została przedłużona dożywotnio.
Tłumaczenie tekstu znajdującego się na odkrytej macewie:
Tu leży pochowany w grobie braterskim
słynny wielki geniusz Rabin, minister Tory cadyka i chasyd
Rabin nauczycieli Shmuel Niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona
Syn rabina Asher Zelig Niech spoczywa w pokoju
Führer
przewodniczący rabinackiego sądu i rabin i nauczyciel wspólnoty Krosna
autor książki Har-Shefer
rabin Shmuel Zwi Damrez Niech spoczywa w pokoju
nasz Rabbi Zwi Herzfeld Niech spoczywa w pokoju
nasz Rabbi Ze'ew Nusenbaum Niech spoczywa w pokoju
nasz Rabbi Zwi Margaliyot Niech spoczywa w pokoju
syn Asher Boygen Niech spoczywa w pokoju
wszystkich zabitych "uświęcenia Bożego imienia"
Początek miesiąca Tewet Taf-Shin-Gimel według małej rachuby [9.12.1942]
i pochowany z nimi szereg mężczyzn, kobiet i dzieci, które zostały zabite
"uświęcenia Bożego imienia"
W dniach oh Hanukah Taf-Shin-Gimel [5703 rok wg kalendarza żydowskiego]
Niech Jego dusza będzie włączona w wieniec życia wiecznego
Niech Bóg pomści ich śmierć
Data śmierci krośnieńskiego rabina nie została dokładnie ustalona. Według relacji przytoczonych w publikacji "Ludność żydowska w Krośnie" autorstwa Elżbiety Rączy, zginął w roku 1942, a jego mordercą był Oskar Bäcker (członek krośnieńskiego oddziału gestapo). - Znane są dwie wersje tego wydarzenia - pierwsza mówi, że rabin został zamordowany podczas ostatniej selekcji ludności w getcie w grudniu 1942 r., druga, że został zastrzelony na miejskiej ulicy - informuje Grzegorz Bożek.
Pierwsze masowe mordy na krośnieńskich Żydach miały miejsce już we wrześniu 1939 r. (egzekucja kilkunastu Żydów z Krosna i Jasła w Warzycach). Kolejne w 1941 roku. Nasilały się również wysiedlenia krośnian m. in. do Rymanowa (100 osób). Pierwsza selekcja wśród ludności żydowskiej Krosna odbyła się 10 sierpnia 1942 r. - część ludności wywieziono wtedy do Bełżca i rzeszowskiego getta. Ludzie starsi, chorzy i dzieci rozstrzelani zostali w lasach w okolicach Brzozowa. W tym dniu w mieście zginęło około 50 osób, ich zwłoki zostały pogrzebane na cmentarzu żydowskim. Również tego dnia na ul. Franciszkańskiej utworzono getto - żydowską dzielnicę, gdzie w 12 budynkach stłoczono około 600 osób.
Likwidację getta rozpoczęto 4 grudnia 1942 r. Transportem kolejowym wywieziono Żydów do getta w Rzeszowie, skąd większość trafiła do obozu zagłady w Bełżcu, obozu karnego w Szebniach, z którego w listopadzie 1943 r. wywieziono ich do KL Auschwitz-Birkenau.
Nielicznych Żydów, którzy przetrwali w mieście likwidację getta i wywózki, wyłapywano jeszcze do marca 1943 roku. Złapanych - rozstrzeliwano na miejscu. Miejscami takich egzekucji były: synagoga przy ul. Słowackiego, mur kościoła Franciszkanów i budynek przy ul. Czajkowskiego, w którym siedzibę miało gestapo. Spośród ponad 2700 Żydów, którzy zamieszkiwali Krosno w 1938 roku, wojnę przeżyło niespełna kilkanaście procent.
Stowarzyszenie "Olszówka" prowadzi prace odnowieniowe na cmentarzu żydowskim w Krośnie od 2002 roku. Organizuje również zajęcia edukacyjne dla uczniów krośnieńskich szkół. W 2008 roku w Muzeum Podkarpackim prezentowana była wystawa "Ocalić od zapomnienia. Żydzi krośnieńscy i cmentarz żydowski w Krośnie", wydano również dwa foldery na temat cmentarza i historii Żydów w Krośnie oraz dwie pocztówki.
Działania Stowarzyszenia "Olszówka" mają na celu przybliżenie Polakom wkładu różnych grup etnicznych i narodowych do wspólnego dziedzictwa kulturowego regionu Karpat oraz przełamanie uprzedzeń i nieufności wobec przedstawicieli innych grup narodowych i etnicznych, które zamieszkiwały i obecnie żyją na terenie polskich Karpat - Niemców, Żydów, Rusinów, Romów i Słowaków.
