Przedstawiają Krosno sprzed stu lat. Krośnianin opowiada o widokówkach
Kania
Zbigniew Więcek, krośnieński kolekcjoner i regionalista (pisaliśmy o nim m.in. tutaj), zbiera widokówki od przeszło 40 lat. Zamieszcza je w swoich licznych publikacjach. W drugiej części "Krosno widokówką opisane" (o pierwszej więcej tutaj) przedstawia widokówki z dwudziestolecia międzywojennego oraz okupacji hitlerowskiej.
Przypominając: historia pocztówek i widokówek w Krośnie dzieli się na trzy etapy. Pierwszy trwa od 1898 - to rok, w którym ukazała się pierwsza krośnieńska pocztówka - do 1948 roku. Drugi to czasy PRL-u, gdy wszystkie widokówki musiały zostać zatwierdzone przez cenzurę państwową, inaczej nie mogły trafić do obiegu. Ostatni etap trwa od 1990 roku do dziś, kiedy to każdy może stać się wydawcą pocztówki lub widokówki.
W najnowszej publikacji krośnianina łącznie możemy znaleźć ok. 250 widokówek, które zostały opisane według lat i nakładców. Nakładcą nazywano wówczas osoby lub instytucje, które wykładały środki finansowe na zaprojektowanie i druk widokówek. Dziś nazwalibyśmy ich inwestorami. Widokówki pokazują najważniejsze budynki, miejsca i ulice w Krośnie.
W książce znajdziemy też sylwetki najważniejszych nakładców z tamtych lat. Wśród nich znalazł się m.in. znany krośnieński fotograf Rudolf Kaska, który działał w latach 1907-1958. W jego kiosku przy Placu 3 Maja można było kupić widokówki, klisze fotograficzne, czasopisma czy tytoń. To jego zdjęć znajduje się najwięcej w tej książce. Widokówki wydawało też Towarzystwo Szkoły Ludowej, które działało od 1891 roku, a jego celem było zakładanie szkół, organizowanie domów ludowych czy bibliotek, a także Leon Wolski, którego widokówki miały dużą wartość dokumentacyjną, ale czasami błędne opisy i nie najlepszy papier.
Ciekawostką jest, że wśród nakładców są dwie osoby, które współpracowały z Niemcami w trakcie okupacji. Pierwszy to Bolesław Pindelski, krakowski fotografik, który fotografował różne obiekty, ale robił to niesolidnie. Jego zdjęcia miały zacieki, plamy, były źle naświetlone, miały niewyraźne i błędne opisy. Drugi to Iwan Żiłyński, urodzony w niedalekiej Krasnej dyrektor Wydawnictwa Ukraińskiego, badacz języków wschodniosłowiańskich, profesor uniwersytetów we Lwowie, Krakowie i Pradze. Widokówkom obu nakładców brakowało polskich opisów.
Zobaczcie wybrane widokówki z publikacji Zbigniewa Więcka:
Powyższa widokówka przedstawia południowo-wschodnią pierzeję krośnieńskiego Rynku z połowy lat 20. XX wieku. Widoczne są napisy na szyldach poszczególnych kamienic. I tak w kamienicy nr 10 mieścił się "Hotel Victoria", pod nr. 11 "Skład maszyn rolniczych", a pod nr. 14 "Fryzjer Krukierek", "Ziemski Bank Kredytowy Oddział w Krośnie" oraz "Kazimierz Nowakiewicz - Handel korzenny i delikatesów". Na poddaszu widzimy napis "Skład broni".
Dodatkowo na tym zdjęciu kamienica nr 9, obecnie należąca do Kamili Bogackiej, jest jednopiętrowym budynkiem. Zmieniło się to w latach 30. XX wieku, co jest widoczne na kolejnym zdjęciu.
Kamienica nr 9 została skrócona o jedno przęsło i podwyższona do drugiego piętra. W kamienicy nr 10 nadal znajdował się "Hotel Victoria", a pod nr. 11 "Skład maszyn rolniczych". W kamienicy nr 12 była "Składnica kawy i herbaty – Juljusz Meinl" oraz "Owocarnia i delikatesy – Majer Stryk", pod nr. 13 "Handel towarów bławatnych – Mendel Rubin", a pod nr. 14 "Zakład pogrzebowy – Skład trumien drzewnych i metalowych". Prowadziła go Helena Smętkiewiczowa, a ostatnim właścicielem zakładu był Emil Nowakiewicz, który go zlikwidował w latach 50. XX wieku.
Obie widokówki są autorstwa Rudolfa Kaski.
Na tej widokówce możemy zobaczyć wschodnią pierzeję Rynku w części północnej. Od lewej widzimy nieistniejący budynek, na miejscu którego dziś stoi pomnik Józefa Piłsudskiego. W sąsiadującej z nim kamienicy na parterze znajdowały się sklepy, w tym "Nowa Piekarnia H. Grossa", zaś w drugiej, tej z zegarem swoją siedzibę miał Magistrat.
- Zegar i herb królewski umieszczono w centralnej części fasady. W czasach PRL-u mówiono, że idzie się pod zegar, a nie do Rady Narodowej. Teraz już to zanikło - mówi Zbigniew Więcek. Obecnie oba budynki stanowią jeden, w którym mieści się rektorat Państwowej Akademii Nauk Stosowanych w Krośnie.
Od 1904 roku w kamienicy Rynek 15 znajdowała się restauracja i hotel. Ich właścicielką do połowy lat 40. XX wieku była Teofila Schmalcowa. Z restauracją wiąże się pewna ciekawostka dotycząca żołnierzy Wojska Polskiego. - 8 września 1939 roku szefostwo wojska krośnieńskiego uczestniczyło w kolacji. Nagle do restauracji wtargnęli Niemcy, których żołnierze się nie spodziewali. Część biesiadujących uciekła przez okno. Okupanci szybko opanowali Krosno, a skandal był niesamowity - opowiada autor publikacji.
Z podcienia widoczne są kamienice wschodniej pierzei Rynku wraz z magistratem. - Na tle magistratu rośnie drzewo nazywane drzewem wisielców z okresu I wojny światowej. Wieszano na nim zdrajców i złodziei - mówi Zbigniew Więcek.
Fotografia przedstawia dzień targowy na krośnieńskim Rynku. Powyżej Krosna autor korespondencji zaznaczył pole naftowe Mac Allan jako "Grzbiety Karpat" i "kopalnie ropy". W tamtych latach w wydobyciu ropy naftowej na tym terenie spory udział miały spółki francuskie i belgijskie, m.in. Societe des Petroles de Dabrowa w Paryżu. Widokówka została wysłana do dyrektora Hotelu Weneckiego w Blankenberge w Belgii. Treść korespondencji to: Szanowny Panie. Oto widok krośnieńskiego Rynku pokazujący jak odmienne są Blankenberge i nasza mała, tania dziura, gdzie 1 frank jest wart 260 marek. Najlepsze wspomnienia. Wanters. Krosno, 10-9-1921.
Na zdjęciu jest pokazana obecna ulica Piłsudskiego. Na rewersie widokówki z 1929 roku adresowanej do Belgii znajduje się odcisk pieczęci z tytułem "ul. Krakowska w Krośnie", wcześniej była to ulica Kolejowa. W latach 20. XX wieku po jej wschodniej stronie przeważała zabudowa parterowa. W 1928 roku ulicę uregulowano, nawierzchnię utwardzono i ułożono płyty chodnikowe.
Na widokówce można zobaczyć przejazd przez Rynek Krosna z południa na północ, czyli od Bramy Węgierskiej do Krakowskiej. Obecnie jest to ulica Sienkiewicza, Rynek i Piłsudskiego.
Widokówka przedstawia obecny budynek Urzędu Miasta wraz z fragmentem ulicy Staszica. Wtedy w obiekcie mieściła się na parterze poczta, a na piętrze Rada Powiatowa. Dobrze widoczny jest też zadrzewiony skwer przed budynkiem, na którym nie ma jeszcze pomnika Ignacego Łukasiewicza. Na fotografii widać też furmankę z dwoma woźnicami. - Podobne furmanki zajmowały się łapaniem i transportem bezpańskich zwierząt. Może to jest jedna z nich - mówi Zbigniew Więcek. Widokówkę wysłano do Lwowa pociągiem z Katowic w 1926 roku.
Fotografia przedstawia Plac 3 Maja. Taką nazwę nadano mu w 1891 roku podczas obchodów setnej rocznicy uchwalenia naszej konstytucji. Plac i jego otoczenie zmieniły się po wybudowaniu Rady Powiatowej, a następnie po 1905 roku je zmodernizowano i upiększono według projektu malarza Stanisława Bergmana.
W czasie okupacji nazwę zmieniono na Herman Göring Platz, a w PRL-u nadano nazwę Plac Zwycięstwa. Obowiązywała ona do 1981 roku. W tym roku Miejska Rada Narodowa w Krośnie podjęła uchwałę o zmianie nazwy na Plac Konstytucji 3 Maja. Obecnie od Placu odchodzi aż sześć ulic: Sienkiewicza, Czajkowskiego, Grodzka, Staszica, Kapucyńska i Wisłocza. Łączyła się z nim jeszcze ulica Forteczna, ale została odcięta po wybudowaniu Spółdzielczego Domu Handlowego w 1963 roku.
Fotografia przedstawia ulicę Lwowską i dzisiejszy Plac Monte Cassino. Na pierwszym planie wybija się Punkt zaopatrzenia w oleje, smary samochodowe i benzynę prowadzony przez Państwową Fabrykę Olejów Mineralnych "Polmin". Była to obsługa III Polskiego Rajdu Pań na trasie Warszawa - Lwów - Kraków - Warszawa w latach 30. XX wieku. - Panie zatrzymywały się w Krośnie, aby uzupełnić potrzebny asortyment - mówi pan Zbigniew.
Widoczną po prawej willę wybudował w latach 20. XX wieku krośnieński notariusz Glaser. Potem właścicielami budynku byli Tenerowiczowie. Od 1971 roku swoją siedzibę miała w nim Biblioteka Publiczna, a obecnie to Katolickie Liceum Ogólnokształcące oraz szkoła podstawowa należące do zakonu michalitów (pisaliśmy o tym tutaj). - Pod murem nie ma chodnika, jest tylko zagłębienie. To prawdopodobnie jeszcze fosa - mówi krośnieński kolekcjoner.
W głębi widać nieistniejący już komin tkalni, a po lewej stronie willę Orlewiczów. Jest to kartka wysłana przez czeskiego żołnierza z niemieckiej bazy lotniczej w Krośnie do czeskich Budziejowic w 1939 roku.
Fotografia przedstawia ochronkę (dom dla sierot) w Krośnie. Jej budynek wzniesiono w latach 1902 - 1912 na podstawie projektu architekta Wiktora Sikorskiego. Siostry zakonne wprowadziły się do obiektu we wrześniu 1910 roku na uroczystość św. Franciszka. Budynek jest piętrowy z zabudowaniami gospodarczymi. Jego elewacja wyróżnia się neogotyckim ryzalitem. W niszy znajduje się figura św. Józefa.
Ochronka obecnie funkcjonuje jako dom dziecka i przedszkole. Należy do józefitek ze Zgromadzenia Sióstr św. Józefa, które w czerwcu tego roku świętowały swoje 125-lecie.
Tak niegdyś wyglądała obecna ulica Staszica. Wtedy była to wciąż ulica Lwowska - do II wojny światowej. Po prawej znajduje się willa malarza Stanisława Bergmana (ur. w 1852 roku w Krośnie). W 1902 roku zakupił tę parcelę budowlaną, a budynek wybudował w latach 1903-04 według projektu Jana Sasa-Zubrzyckiego. Gdy Bergman wraz z żoną wyjechali do Wiednia i mieszkali tam w latach 1909-16, w budynku mieściło się starostwo. - Po I wojnie światowej malarz wrócił do swojej willi. W ogrodzie miał piękny sad z różami, które uwieczniał na swoich obrazach. Wydawał też pocztówki z tym motywem.
Po przeciwnej stronie ulicy widać ogrodzenie Państwowego Gimnazjum im. M. Kopernika z podmurówką i kowalskim płotem.
Widokówka nadana do Stuttgartu w 1927 roku z Krosna. W dolnej części zdjęcia widać ulicę Czajkowskiego z mostem na Lubatówce. Powyżej Szkoła Tkacka i dawne Kolegium Jezuickie.
To zdjęcie z okresu I wojny światowej. Przez most na Lubatówce, który znajdował się w ciągu ulicy Czajkowskiego, przechodzi grupa żołnierzy. W głębi można dostrzec budynek, w którym mieściła się piekarnia i sklep z pieczywem. Powyżej szkoła powszechna i sąd.
W latach 30. XX wieku między wałami a dzisiejszą ulicą Podwale były pola uprawne. Teraz są tam budynki.
Tak na przełomie lat 20. i 30. XX wieku wyglądała ulica Grodzka (dawniej zwana Suchodolską, po 1934 roku Pierackiego, w czasie okupacji Spitalstrasse, po wojnie Daszyńskiego i Wielkiego Proletariatu). Po prawej stronie budynek Towarzystwa Gimnastycznego Sokół. Przed nim trawnik, krzewy i drzewa odgrodzone od chodnika płotem. Rabatkę zlikwidowano na początku lat 50. XX wieku. Po drugiej stronie ulicy znajdowała się tkalnia "Fabryka blichu i apretury płócien", przed którą była fosa i drzewa.
Fotografia przedstawia dyrektorówkę (dawny budynek administracyjny hut szkła, o którym pisaliśmy tutaj) z drewnianą dobudówką (zestawiarnia lub magazyn) oraz budynek hali, w którym dziś jest pasaż handlowy. W oddali widać komin, a przed budynkami tory.
Na fotografii widzimy północno-zachodnią część parku wraz z niewielkim stawem, który istniał do lat 50. XX wieku. - W latach 40. jako młody chłopak chodziłem tam na ślizgawki - mówi pan Zbigniew. Jest to korespondencja ze stycznia 1919 roku.
Podpis tej widokówki "Krosno, od zachodu" jest niedokładny, bo jest to miasto od strony północnej. Zdjęcie autorstwa Rudolfa Kaski pochodzi z 1921 roku. Zostało wykonane z prawego brzegu Wisłoka płynącego starym korytem. Na fotografii widzimy kamienice dzisiejszej ulicy Słowackiego, dzwonnicę Fary i sam kościół z charakterystyczną wieżyczką, którą postawiono w 1908 roku, a rozebrano w 1924 roku.
Prawie w centrum zdjęcia między ulicą Słowackiego a Legionów znajduje się synagoga, którą wybudowano w 1882 roku. Wejście do niej znajdowało się od ulicy Słowackiego. Górna część to był dom zgromadzeń dla ogółu. Były też osobne sale dla kobiet i mężczyzn. Niżej była łaźnia z basenem do rytualnego obmywania. W 1942 roku Niemcy urządzili w synagodze magazyn, w 1943 roku była miejscem rozstrzeliwania, a po wojnie popadła w ruinę. W 1949 roku świątynię rozebrano.
Widok na Krosno od strony Wisłoka. Kaska wykonał to zdjęcie przed wejściem wojsk rosyjskich do Krosna 26 września 1914 roku. W korycie Wisłoka widać dwie furmanki. Kilkadziesiąt metrów w górę rzeki znajdował się drewniany most zwany "korczyńskim". Most został spalony przez wycofujące się wojska austriackie.
Jest to najcenniejsza widokówka Leona Wolskiego, która w 1925 roku została wysłana z Krosna do prof. dra Tadeusza Garbowskiego, dziekana wydziału filozoficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Przedstawia krośnieński Rynek w trakcie targu. Na zdjęciu widać mieszczan, wiejskie kobiety i Żydów. - Wolski był właścicielem sklepu papierniczego z przyborami szkolnymi na krośnieńskim Rynku pod numerem 7. Zajmował się też introligatorstwem i oprawą obrazów. Jego firma działała od 1913 roku. Ta widokówka ukazała się w dosyć w dużym nakładzie, ale jest bardzo cenna dla kolekcjonerów - mówi Zbigniew Więcek.
Fotografia została wykonana prawdopodobnie z balkonu kamienicy dra Mazurkiewicza w kierunku ulicy Lwowskiej (obecnie ulicy Staszica). Po prawej fragment budynku sądu, domu dra Czajkowskiego i Rady Powiatowej z pocztą. Natomiast po lewej stronie można dostrzec parterowy dom, w miejscu którego dziś stoi Dom Handlowy. Jest to też widok na obecny Plac Konstytucji 3 Maja.
Tę fotografię przypisuje się Rudolfowi Kasce. Przedstawia kominiarzy na dachu kamienicy południowej pierzei krośnieńskiego Rynku.
Widokówka przedstawia szpital w Krośnie, którego budowę rozpoczęto w grudniu 1898 roku pod kierownictwem inż. Wiktora Sikorskiego i majstra Janasa. Na początku murowany budynek szpitalny miał tylko parter, ale w latach 1932-34 podniesiono dach i dobudowano pierwsze piętro. Pierwszym dyrektorem szpitala został dr wszech nauk lekarskich Karol Kaczkowski, który zajął się organizacją i wyposażeniem placówki. W październiku 1901 roku szpital uroczyście poświęcił ks. biskup Józef Sebastian Pelczar. Placówka otrzymała nazwę "Szpital Jubileuszu Cesarskiego pod wezwaniem bł. Jana z Dukli".
Widokówka z lat 30. XX wieku przedstawia dom przy ulicy Piłsudskiego 76. Budynek postawiono ok. 1910 roku. Dziewiętnaście lat później kupił go Antoni Ginalski, nauczyciel muzyki. Mężczyzna wrócił z USA, a po wojnie uczył w ognisku muzycznym. Na zdjęciu widać fosę pomiędzy drogą a budynkiem. Po lewej stronie jest wejście przez kładkę do sklepu z tkaninami. W suterenach znajdowała się piekarnia, a po jej likwidacji - pracownia obuwia, naprawa kaloszy i wypożyczalnia rowerów Romana Goneta. W latach 1983-85 budynek został przebudowany.
Zdjęcie przedstawia ulicę Piłsudskiego w Krośnie (kamienica naprzeciw obecnego Muzeum Podkarpackiego). Transparent informuje o przebiegającym przez miasto w 1937 roku rajdzie Lwowskiego Klubu Motocyklowego Związku Strzeleckiego na trasie Lwów – Żegiestów – Lwów.
Widokówka wydana przez Bolesława Pindelskiego przedstawia Dom niemiecki w Krośnie (obecnie kamienica na rogu ulicy Słowackiego i Piłsudskiego). Jak na tamte czasy był to budynek o wysokich standardach technicznych. Wzniesiono go w latach 30. XX wieku. W trakcie okupacji Niemcy urządzili w nim hotel i restaurację z kasynem. Na ścianie szczytowej widać namalowaną literę V, która symbolizuje zwycięstwa III Rzeszy oraz szyld "Deutscher Hof".
- Obiekt przez kilkanaście lat był najważniejszym budynkiem również po II wojnie światowej. Mieścił się w nim komitet powiatowy, a także miejski komitet Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Teraz są tam sklepy - mówi krośnieński kolekcjoner.
- Artykuł został opracowany na podstawie książki Zbigniewa Więcka pod tytułem "Krosno widokówką opisane. Część II", Krosno 2024 oraz spotkania z autorem, które miało miejsce 20.11.2024 r. w Krośnieńskiej Bibliotece Publicznej
- Książkę można nabyć u autora (nr tel. 505 365 250), w Antykwariacie Zbigniewa Oprządka albo w Punkcie Informacji Kulturalno-Turystyczynej w Krośnie (PIKT przy ul. Blich)
- Trzecia część publikacji ukaże się jesienią 2025 roku. Będzie poświęcona widokówkom z okresu PRL-u
- Krosno jakiego nie znasz (21.01.2009)
- Przy Grodzkiej powstanie nowy market (20.08.2009)
- Kościoły na pocztówkach mówią o historii Krosna (26.06.2010)
- Poznaj stare Krosno. Wystawa i album (21.10.2013)
- Kolekcjonerska dusza Krosna, czyli o zbieraniu pocztówek, monet i znaczków (29.05.2020)
- Panorama Krosna z lat 20. XX wieku. Co w sobie kryje? (26.09.2021)
- Koniec kina "Sokół". Właścicielka chce sprzedać budynek (31.01.2024)
- Krosno opisane na widokówkach. Pokazują, jak wyglądało na początku XX wieku (17.02.2024)