Uratowała go zamiana miejsc. Tak poeta Jan Zych ocalił swoje życie

Urodził się 27 grudnia 1931 roku w Korczynie. Był synem Anieli i Józefa Zychów, którzy mieszkali w korczyńskim przysiółku Łazy. Miał siedmioro rodzeństwa. 

Swoją edukację rozpoczął w 1938 roku w Szkole Powszechnej oddalonej o 5 km od domu rodzinnego. W 1944 roku Jan został przyjęty do męskiej klasy I C Państwowego Gimnazjum w Krośnie. Po liceum rozpoczął studia z filologii polskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Dodatkowo na kilku lektoratach uczył się języków obcych.

W 1965 roku jako pierwszy Polak zdobył stypendium polskiego Ministerstwa Kultury i Sztuki oraz stypendium naukowe uczelni meksykańskiej. Wyjechał do stolicy Meksyku na studia iberystyczne na Narodowym Autonomicznym Uniwersytecie miasta Meksyk. Po raz drugi na meksykańskie stypendium wyjechał w 1975 roku. Zdobył wtedy doktorat z iberystyki.

Swoje wiersze zaczął tworzyć w wieku 16-17 lat. Był autorem pięciu tomików poezji: "Zielone skrzypce" (1955), "Wędrująca granica" (1961), "Układ serdeczny" (1965), "Pochwała kolibra" (1972), "Blizny po świetle" (1978). W swojej twórczości nawiązywał do lat dzieciństwa. Pisał o rodzinie, przyrodzie, podróżach. W poezji Zycha pojawiały się też refleksje o śmierci i poczucie samotności oraz bezdomności. Często odwoływał się do pamięci i wspomnień. Obecnie jego zbiory poetyckie są unikalne.

Pasją poety były książki, potrafił na nie wydawać wszystkie swoje pieniądze. Miał talent do języków obcych. Przekładał poezję i prozę z języków: rosyjskiego, francuskiego, angielskiego, serbsko-chorwackiego, czeskiego, macedońskiego, bułgarskiego, hiszpańskiego. Na język hiszpański przetłumaczył poezję Czesława Miłosza, Wisławy Szymborskiej czy Zbigniewa Herberta, natomiast z hiszpańskiego twórczość wielu poetów i pisarzy iberyjskich.

Swoją przyszłą żonę Celię Hernandez Estevez poznał w Meksyku. Mieli dwie córki: Joannę i Paulinę. Ślub wzięli w Krakowie. W 1978 roku zdecydowali się wyjechać do Meksyku na stałe.

Za granicą Zych próbował zbudować na nowo swoją pozycję poety i tłumacza. Pracował na uczelni, uczył w szkole przy Ambasadzie Polskiej w Meksyku, tłumaczył i publikował swoje utwory w literackich czasopismach meksykańskich. Nawiązał liczne kontakty z południowo-amerykańskimi pisarzami i poetami.

Chorował na nowotwór. Zmarł 21 sierpnia w 1995 roku. Jego prochy rozsypano pod drzewem w Tlayacapan, półtorej godziny drogi na południe od Mexico City, gdzie mieszkał.

W Krośnie Jana Zycha upamiętnia skwer jego imienia przy zbiegu ulic Wojska Polskiego i Powstańców Warszawskich (szczegóły tutaj), tablica, która się na nim znajduje (pisaliśmy o niej tutaj) oraz pomnik przedstawiający popiersie poety z brązu na cokole z szarego piaskowca projektu rzeźbiarza Andrzeja Samborowskiego-Zajdla (więcej tutaj).

Z prozy poetyckiej „Pokój” z tomiku „Wędrująca granica”:

Życie i śmierć, dzień i noc, nie ma innego podziału. Mieliśmy po czternaście lat, oprócz tych, którzy przyszli z lasu. Uczniowie gimnazjalni w małym miasteczku. Ci, co się wtedy w maju urodzili, teraz kończą czternasty. Szkoła szła czwórkami na rynek. Zamieniliśmy miejsca w szeregu. Pamiętam niebieskie, aż białe oczy i jasne włosy. Wyższy ode mnie. Ja jeden tylko wiem, jak bliscy jesteśmy. On nie wie. Nikt nie wie. Nas obydwu można by porównać do lasu. Las tak samo jest podwójny: widoczny i ten drugi, który milczy. Stanęliśmy w dwuszeregu. Kocie łby. Stare podcienia. Przemówienia, okrzyki, hymny. Pierwszy dzień pokoju. Krótki świst i zgrzytnięcie, jakby kto nożem przebijał pudełko z dykty. Kiedy bladego i mdlejącego wyprowadzili z szeregu, nikt jeszcze nie wiedział. Garnuszek zimnej wody nie pomógł. Trzeba było rozpiąć szeroko całą koszulę, żeby na prawym ramieniu koło obojczyka zobaczyć mały czerwony punkcik. Za kilka dni się dowiedziałem. Zamieniliśmy życie i śmierć. To była niepotrzebna już kula, wystrzelona z radości. W słoneczne przedpołudnie cała klasa szła z sosnowymi wieńcami za miasto. Dom kryty był słomą. W słońcu pod oknem siedział kot, na płocie wisiały dwa gliniane garnki. Nie widziałem nigdy i nigdy już nie chcę widzieć tak straszliwie jaskrawych kwiatów, jak w tym ogródku nad Wisłokiem w maju. Do domu nie wszedłem. Dziś nie pamiętam, dlaczego. Może dlatego, że dom bardzo był podobny do mojego domu rodzinnego i wyglądało, jakbym przyszedł na swój własny pogrzeb? Może się obawiałem, że on mógłby się rozmyślić? Zamieniliśmy przecież miejsca w szeregu. Przed ten dom nad Wisłokiem nigdy chyba nie wrócę. Gdybym tam wrócił – nie wiedziałbym, czemu się dziwić.

Wiersz "9 maja 1945" (z 1965 roku), opublikowany w zbiorze "Pochwała kolibra" 1972 roku, gdy był na stypendium naukowym w Meksyku.

"9 maja 1945"
pamięci Stanisława Kustronia

Przychodzi czasem do matki.
Wiem. Widziałem go rok temu
w dwu łzach zbiegających z kącików jej oczu.
I do mnie tu przyszedł, bezdomny, przez wysokie morze.
Przyszedł moją pamięć jak ranę otworzyć.
Jak gdyby wiedział, że jestem sam,
że mam sporo czasu.

Powołuje się na stare rozmowy
między żywymi i umarłymi.
Ma prawo: zamieniliśmy miejsca w szeregu.
Zazdrości mi mojego głosu
jego głos milczący już dwadzieścia lat.
Chce, żebym wszystko przemyślał
jeszcze raz,
aż po ostatnią grudkę jego ziemi,
żebym się z moich żywych lat rozliczył,
żebym się z nim podzielił
sprawiedliwie,
po połowie,
albo oddał mu przynajmniej odrobinkę życia,
a on mi odda trochę swojej śmierci.

Opowiadam mu, że czytam wiersze Fernando Pessoa,
że do wieży Babel, która razem ze mną zgaśnie,
dobudowuję jak koronę śpiewny język Kastylii,
mówię o Piątym Słońcu, o Tenochtitlanie.

Cierpliwie tłumaczę wiele słów; dla niego obcych.
Wiem, że nie widział nigdy bananów ani palmy.
Smak pomarańczy jakże mu opowiem
albo sól bezsennej nocy?

Patrzy na mnie oczami, które co roku
stają się coraz dalsze, coraz bardziej błękitne.
Nie rozumie nic. Nie przeszedł do drugiej klasy.
Został, na zawsze już czternastoletni,
w pierwszy dzień po wojnie.

On jest moim milczeniem, ja jestem jego głosem.