Historia polskich monet i banknotów w XX i XXI wieku jest pełna zmian, które odzwierciedlają burzliwe wydarzenia polityczne, gospodarcze i społeczne, jakie miały miejsce w Polsce. W ciągu ostatnich stu lat, system monetarny Polski przeszedł przez liczne transformacje, począwszy od pierwszych lat po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, przez okres międzywojenny, II wojnę światową, PRL, aż po czasy współczesne.
W okresie zaborów na terenach polskich obowiązywały różne waluty, a monety i banknoty były emitowane przez zaborcze władze. W Królestwie Polskim obowiązywał rubel, który dominował na rynku. Na obszarze zaboru austriackiego w obiegu były korony, a w zaborze pruskim – marka.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., Polska stanęła przed wyzwaniem stworzenia własnego systemu monetarnego. Nowa waluta – złoty – został wprowadzony w 1924 r., zastępując markę polską, która została zdeprecjonowana przez hiperinflację. Za projekt banknotów odpowiedzialna była wówczas Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa.
Monety II RP były stosunkowo różnorodne. Na banknotach widniały wizerunki ważnych postaci historycznych, takich jak Józef Poniatowski, Jan Henryk Dabrowski czy Emilia Plater. W okresie międzywojennym, mimo pewnych trudności ekonomicznych, polska waluta cieszyła się dużym szacunkiem na rynkach międzynarodowych.
Po wybuchu II wojny światowej Polska znalazła się pod okupacją niemiecką i sowiecką. Na ziemiach polskich włączonych do III Rzeszy wprowadzono markę niemiecką. Inna sytuacja miała miejsce na terenie Generalnego Gubernatorstwa, na terenie którego w grudniu 1939 r. utworzono instytucję pod nazwą Bank Emisyjny w Polsce, który emitował walutę okupacyjną pod tradycyjną nazwą złotego.
24 VIII 1944 r. narodził się system monetarny Polski „ludowej”. Ówczesny system monetarny tzw. „lubelski” spełnił swoją rolę w organizacji na nowo rynku pieniężnego, jednak było tylko rozwiązaniem doraźnym.
W 1950 r. nastąpiła reforma monetarna, która miała pozbawić Polaków części oszczędności. Dlatego przy wymianie pieniędzy ceny, płace i część oszczędności zgromadzonych w PKO przeliczono w stosunku: 3 nowe złote za 100 starych, a pozostałe oszczędności – tylko w stosunku 1:100. Jako że większość Polaków trzymała oszczędności w złotych – traciły one 2/3 wartości.
Monety PRL były jednorodne i charakteryzowały się prostymi wzorami. Kształt systemu monetarnego z 30 października 1950 r. przetrwał w zasadzie aż do następnej reformy walutowej – denominacji z 1 stycznia 1995 r. W obrębie systemu dochodziło jednak do wielu zmian, zwłaszcza w formach zewnętrznych banknotów i monet oraz reprezentowania poszczególnych nominałów przez pieniądz papierowy lub metalowy. Lata 80. XX w. to okres zmian w systemie monetarnym spowodowany narastającymi kłopotami gospodarczymi w Polsce.
Po 1989 roku, wraz z transformacją ustrojową i upadkiem PRL, Polska przeszła na gospodarkę rynkową, co wiązało się także z reformą systemu walutowego.
Zjawisko hiperinflacji, które zaistniało pod koniec lat 80. XX w. stało się przyczynkiem do przeprowadzenia reformy walutowej, urządzającej na nowo cały rynek pieniężny. Przygotowania rozpoczęły się już w 1990 r. Narodowy Bank Polski zamówił wtedy nową serię banknotów o nominałach: 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 i 500 złotych. Także w 1990 r. Mennica Państwowa przystąpiła do produkcji znaczącej ilości monet nowego wzoru. Decyzję o wprowadzeniu reformy podjęto jednak dopiero w 1994 r. Należało jednak zamówić nową serię banknotów, gdyż ta z 1990 r. okazała się za słabo zabezpieczona przed fałszowaniem.
W 1995 roku dokonano kolejnej reformy walutowej wprowadzającej nową jednostkę pieniężną o nazwie „złoty” i symbolu PLN, która zastąpiła „starego złotego” (PLZ). Jeden nowy złoty odpowiadał 10 000 starych złotych. Wprowadzone wówczas jednostki walutowe obowiązują do dnia dzisiejszego.
Historia polskich monet i banknotów w XX i XXI wieku jest odzwierciedleniem trudnych, ale również przełomowych momentów w historii Polski. Od walki o niepodległość, przez wojnę, aż po współczesność, waluta była świadkiem i nośnikiem zmian politycznych, gospodarczych i społecznych, które kształtowały nowoczesną Polskę.
Wystawa prezentuje monety i banknoty funkcjonujące w Polsce w XX i XXI w. z bogatego zbioru numizmatycznego Muzeum Podkarpackiego w Krośnie. Na ekspozycji zaprezentowano także numizmaty kolekcjonerskie i okolicznościowe emitowane co roku przez Narodowy Bank Polski.
