Jest projekt pomnika gen. Maczka. Ale czy miejsce jest na pewno właściwe?
Krzanowski
Przypomnijmy. W lutym br. na sesję Rady Miasta wprowadzono niespodziewanie uchwałę w sprawie budowy pomnika gen. Maczka. Niespodziewanie - bo opinia publiczna nie wiedziała ani o całej inicjatywie, ani o wyglądzie pomnika, ani o jego lokalizacji. A przecież chodzi nie tylko o upamiętnienie postaci historycznej, ale poważną ingerencję w przestrzeń publiczną.
W związku z kontrowersjami związanymi z lokalizacją pomnika (proponowano miejsce pod RCKP, parking przy ul. Kolejowej lub Turaszówkę) decyzję odroczono do marca br. W międzyczasie ogłoszono konsultacje społeczne, czyli internetowe głosowanie na lokalizację. Większość opowiedziała się za postawieniem pomnika na zielonym skwerze pod budynkiem RCKP.
Według inicjatorów budowy pomnika, to miejsce ma nawiązywać do siedziby biura werbunkowego ochotników z Krosna i okolic, którzy walczyli z bolszewikami w 1918 roku. Miało się ono mieścić w sąsiednim budynku przy ul. Krakowskiej 9, gdzie dziś znajduje się PTTK.
W marcu br. radni "klepnęli" wybraną lokalizację. O wszystkim pisaliśmy w artykule: Bez projektu i konkretnej lokalizacji. Spór o pomnik generała Maczka
Opowieść starszego, nieznanego mężczyzny
Skąd wiadomo, że mieściło się tam biuro werbunkowe? Taką opowieść przytoczył nieżyjący już Ryszard Majka, były prezes zarządu oddziału PTTK w Krośnie:
- W 1985 roku zacząłem tu pracować. Rok później robiliśmy remont elewacji. Pewnego dnia szedł tędy starszy pan. Stanął na baczność, oddał honory, ukłonił się. Nie wzięliśmy tego zdarzenia na serio – wspominał Majka.
Miał on być jednym z chłopców, którzy w 1920 roku zgłosili się do Wojskowej Komisji Werbunkowej w Krośnie, by na ochotnika walczyć na froncie z bolszewikami. "Było nas 19, ale tylko ja zostałem zakwalifikowany" – miał opowiadać. "Przeżyłem wojnę polsko-bolszewicką, przeżyłem II wojnę światową, żyję do dzisiaj. Wszyscy moi koledzy, którzy tamtego dnia byli tu ze mną, nie żyją" – relacjonował jego słowa Ryszard Majka.
Miejsce to zostało nawet upamiętnione tablicą, którą odsłonięto w sierpniu 2020 roku. Pisaliśmy o tym tutaj.
Wspominaliśmy też, że fakty te potwierdził Piotr Babinetz, poseł PiS, historyk z wykształcenia. W czerwcu br. poprosiliśmy go przez e-mail, by przedstawił jakieś dokumenty na potwierdzenie tego, że przy ul. Krakowskiej działała Wojskowa Komisja Werbunkowa.
Odpowiedzi nie dostaliśmy, podobnie jak i od Marka Kubita, dyrektora szkoły "Elektryk", który jest jednym z inicjatorów społecznego komitetu budowy pomnika.
Napisaliśmy zatem do Instytutu Pamięci Narodowej. IPN gra w tej sprawie ważną rolę: nie tylko zajął się konkursem na zaprojektowanie pomnika, ale także ma opłacić jego budowę.
"Instytut Pamięci Narodowej nie posiada dokumentów wskazujących dokładne miejsce, w którym mieściło się w latach 1918-1920 Biuro Werbunkowe w Krośnie” - odpisał Adam Siwek z IPN w Warszawie.
I dalej wyjaśnia: "Informacja, iż to w budynku będącym obecnie siedzibą PTTK mieściło się niegdyś biuro werbunkowe, do którego w listopadzie 1918 r. zgłosił się Stanisław Maczek, została nam przekazana przez Urząd Miasta Krosna".
Prasa
Sprawdzamy, co o działaniach z tamtych lat pisała ówczesna prasa. Udało się to zrobić dzięki cennym wskazówkom i bogatym archiwom Andrzeja i Alicji Ryglów, którzy prowadzą na Facebooku fanpage Genealogia Krośnian.
Nowa Reforma (nr 167 z 16 lipca 1920 roku):
- Powiatowy Komitet Obrony Państwa utworzył natychmiast biuro werbunkowe dla przyjmowania ochotników do armji i poruczył kierownictwo tegoż pułkownikowi Józefowi Swobodzie. Pułkownik Swoboda zorganizował biuro i od dnia jutrzejszego przyjmuje w Radzie powiatowej zapisy ochotników do armjii jenerała Hallera.
Goniec Krakowski (nr 216 z 9 sierpnia 1920):
- Powiatowy Komitet Obrony Państwa powstał w naszem mieście samorzutnie zaraz po ogłoszeniu odezwy Naczelnika Państwa wzywającej naród do broni. (...)
Sekcja I. organizacyjno-zaciągowa zostająca pod kierunkiem p. pułkownika Swobody, wysłała do Sanoka 360 ochotników, zabrała broni, mundurów i innych przedmiotów wojskowych bardzo znaczną ilość, przeprowadza przegląd osób, które się oddały do dyspozycyi władz wojskowych i załatwia reklamacye niezbędnych do pozostania na swych stanowiskach. (...)
Posiedzenia odbywają się stale raz na tydzień, na których delegaci Sekcyi zdają sprawę z czynności w ciągu tygodnia. Posiedzenia pełnego komitetu odbywają się raz na dwa tygodnie. Biuro komitetu znajduje się w Radzie powiatowej i jest otwarte dla stron bez przerwy od godz. 8 rano do 6 wieczorem.
Redaktorzy gazet w 1920 roku wyraźnie więc wskazują, że biuro werbunkowe mieściło się w siedzibie Rady Powiatowej, czyli w obecnym budynku Urzędu Miasta przy ul. Staszica.
Pamiętajmy, że Maczek stawił się do biura w 1918 roku, a więc 2 lata wcześniej. Faktycznie, wtedy mogło znajdować się gdzie indziej.
Księgi wieczyste
Sięgamy też wspólnie z autorami Genealogia Krośnian do ówczesnych ksiąg wieczystych. Sprawdzamy, kto był właścicielem budynku, w którym miało się mieścić biuro werbunkowe oraz czy jest jakiś zapis, że budynek miał temu służyć (w tamtych latach wpisywano różne, nawet tego typu informacje).
Dowiadujemy się z nich, że 3 października 1918 roku całą nieruchomość (kamienicę z działką) zakupił Roman Klein. Kolejny wpis – już z datą 1 października 1920 roku – dotyczy zmiany nazwiska właściciela: z Klein na Nanowski.
Nie ma więc śladu o tym, że obiekt ten służył przyjmowaniu ochotników do wojska. Należał do osoby prywatnej, a raczej mało prawdopodobne jest, że użyczył on swój dom do celów urzędowych. Roman Klein nie miał też nic wspólnego z działalnością wojskową – był naftowcem, kierownikiem kopalni w Bóbrce.
Ten trop także nie potwierdził opowieści mężczyzny, który rozmawiał z śp. Ryszardem Majką.
Wspomnienia samego Maczka
Spór o lokalizację biura werbunkowego z tamtych czasów mógłby zakończyć… sam Stanisław Maczek.
Opisał on bowiem bardzo szczegółowo działania żołnierskie, w których uczestniczył, zarówno w kraju, jak i na obczyźnie. Pierwsze wydanie jego wspomnień ukazało się w Wielkiej Brytanii w 1961 roku, w Polsce po raz pierwszy w 1991 roku.
Sięgamy zatem do książki "Stanisław Maczek. Od podwody do czołgu".
Stanisław Maczek urodził się w 1892 roku w powiecie lwowskim, a we Lwowie studiował filozofię. Były to tereny Austro-Węgier, dlatego po 4 latach studiów został wcielony do armii austriackiej (1914-18).
Rozpad monarchii austro-węgierskiej, a jednocześnie koniec I wojny światowej zastał go w Alpach austriackich, skąd dostał się do Wiednia, a później do niepodległej już Polski, do Krakowa (listopad 1918). Stamtąd chciał powrócić do rodzinnego Lwowa.
14 listopada 1918 roku trafił do Krosna (najprawdopodobniej koleją). W biurze werbunkowym garnizonu Krosno spotyka pułkownika Swobodę. Maczek prosi o przydział do formacji, która jak najszybciej odjeżdża na odsiecz Lwowa (prawa do tych terenów rościli sobie Ukraińcy). Tak zostaje dowódcą kompanii krośnieńskiej Wojska Polskiego. Do Lwowa wyrusza 20 listopada 1918 roku.
Niestety, Maczek nie podaje, gdzie wspomniane biuro werbunkowe było zlokalizowane.
- Chcę się dostać do walczącego Lwowa, do "mego" Lwowa, a gdy linia Przemyśl-Lwów jest przecięta przez Ukraińców - próbuję dostać się od południowej strony przez Podkarpacie. Toteż dzień 14 listopada zastaje mnie w długim ogonku oficerów do raportu dowódcy garnizonu Krosno. Wszyscy uszeregowani według rangi: kapitanowie, porucznicy, podporucznicy, podchorążowie - a na szarym końcu ja, wprawdzie już "oberleutnant" wedle ostatnich mianowań listopadowych, ale w cywilnym ubranku.
- Siwy pułkownik Swoboda przechodzi od jednego do drugiego, wysłuchując niekończącej się litanii; ten prosi o przydział do Krosna, tamten o urlop, o superrewizję itd., aż do mnie, proszącego o przydział do formacji odchodzącej najprędzej na odsiecz Lwowa. Na to z jowialnym uśmiechem chwyta mnie pułkownik w ramiona, mówiąc: "wreszcie mam dowódcę kompanii odsieczy - gotowej do odmarszu, ale dotychczas bez dowódcy".
- Jeszcze tego samego dnia obejmuję dowództwo kompanii krośnieńskiej, bo tak się będzie nazywała. Co za pierwszorzędnych chłopaków w niej zastałem! Podporucznicy i podchorążowie: Kulczycki z Krosna i Bartosz z Jasła, obaj z armii austriackiej, legionista ze Szczypiórna Czerniatowicz i legionista Szmidt ze Lwowa. A strzelcy? Pół na pół stary żołnierz z przeróżnych frontów i zdarzeń armii austriackiej czy legionów, i chłopcy nieletni, niedorostki, wprost z ławy szkolnej lub spod opiekuńczych skrzydeł matki. Chłopacy z Krosna i Odrzykonia, Potoka i Jasła.
- Był zapał, entuzjazm i gdy rano, witając się z kompanią, a nie znając dobrze polskich regulaminów i zwyczajów, rzucałem kompanii okrzyk "ochota jest - chłopcy?" - to w gromkiej odpowiedzi "ochota jest panie poruczniku" - było tyle kapitału zaufania, że na wszystko można było się odważyć z taką kompanią. Nic, że połowa nie umiała używać sprzętu bojowego - nawet ładować karabinu; nic, że taki student inteligent z Krosna, gdy w pierwszym boju wygarnął wręcz na kilka kroków z karabinu, to na widok osuwającego się ciała rozbeczał się na głos i trzeba było niemal bitwę przerwać by go uspokoić; nic, że ubrane to było pożal się Boże, a uzbrojone jeszcze prymitywniej; nic to wobec tej ochoty, tego zapału, który zrozumie tylko ten, kto przeżywał podobne chwile w tym jedynym listopadzie 1918 roku w Polsce.
Projekt pomnika
W maju br. Instytut Pamięci Narodowej ogłosił konkurs na projekt pomnika. Główne założenia mówiły o tym, że pomnik ma przedstawiać całą postać Stanisława Maczka, mają zostać też zaakcentowane początki jego kariery w Wojsku Polskim w Krośnie. Trzeba było też umieścić na pomniku symbole "odysei wojennej" generała i nawiązujące do historycznych tradycji polskich formacji pancernych.
Na konkurs wpłynęły 4 propozycje. Zwycięską pracę wybrano niemal jednogłośnie. Jej autorem jest Stanisław Marek Dryniak, artysta pochodzący z Lubaczowa na Podkarpaciu, wykładowca na ASP w Krakowie.
Jednym z członków komisji konkursowej był krośnieński rzeźbiarz Maciej Syrek. Twierdzi, że praca Dryniaka była "najbardziej rozsądną".
Autor pomnika opisuje koncepcję:
Ideą pomnika jest nawiązanie do konkretnego wydarzenia z dnia 14 listopada 1918 roku, gdy generał Stanisław Maczek przybył na spotkanie z podpułkownikiem Józefem Swobodą, do miejsca w którym rozpoczął się niezwykle długi szlak bojowy. Szlak obfitujący w wielkie czyny, o których ma przypominać ten pomnik.
W koncepcji generał jest przedstawiony w dynamicznym ruchu, który krocząc zmierza w kierunku miejsca, w którym przed laty otrzymał dowództwo kompanii krośnieńskiej. W ślad za nim podążają ochotnicy z Krosna i okolic do tworzącej się kompanii.
(...) W centralnym miejscu został umieszczony cytat z książki "Od podwody do czołga". Na płaszczyźnie poniżej cytatu rozpoczyna się opis szlaku bojowego, który jest kontynuowany na dwóch kolejnych bryłach. Nad cytatem po prawej jest wkomponowana odznaka 1 Polskiej Dywizji Pancernej.
Stanisław Marek Dryniak zastrzega: - To nie jest końcowy projekt pomnika. Generał będzie ubrany w płaszcz oficerski z 1918 roku, a na głowie ma mieć maciejówkę zamiast rogatywki. To rekomendacje komisji konkursowej. Musimy dopracować wszystkie detale, bo pomnik zostanie na wieki.
Rzeźba generała będzie ok. 20% większa od normalnej postaci.
Według naszych nieoficjalnych ustaleń, pomnik stanie nie szybciej jak w drugiej połowie 2025 roku.
Idea ponad faktami?
Pytamy Macieja Syrka, czy nie przeszkadza mu, że pomnik stanie w miejscu, które być może nie ma nic wspólnego z biurem werbunkowym, w którym Stanisław Maczek zaciągnął się do Wojska Polskiego. - To są tzw. imponderabilia czyli rzeczy, które w ogólnym rozrachunku nie mają aż tak istotnego znaczenia. Ważne, że Krosno było miejscem wymarszu jego kompanii – uważa artysta.
- To są rzeczy historyczne, których nie da się odtworzyć ze 100% dokładnością, bo wszystko się zmienia: ludzie, realia, architektura, urbanistyka, komunikacja. Ważne jest to, że na tych bryłach będą wypisane historie związane z jego wymarszem z Krosna. Bo postać jest bardzo szlachetna – uzasadnia Maciej Syrek.
Sam autor pomnika twierdzi, że nie widzi przeszkód, by bryły ustawić w innym miejscu, jeśli taka będzie wola lokalnej społeczności i władz miasta.
Jeśli jakaś osoba, instytucja lub urząd mają jakiekolwiek dowody na to, że Wojskowe Biuro Werbunkowe mieściło się przy ul. Krakowskiej - prosimy o kontakt e-mail: redakcja@krosno24.pl