Krośnianie w powstaniu styczniowym

Redakcja Portalu

Pomnik poświęcony pamięci powstańców styczniowych na Starym Cmentarzu w Krośnie

Powstanie styczniowe w Królestwie Polskim było największym w XIX wieku zrywem narodowym. Rozpoczęło się 22 stycznia 1863 roku. Trwało do jesieni 1864 roku, mimo początkowych sukcesów zakończyło się klęską. W dużym stopniu wpłynęło jednak na dążenia niepodległościowe następnych pokoleń.

Walka powstańcza przeciwko wojskom rosyjskim spotkała się z poparciem społeczeństwa polskiego pozostałych zaborów, także z Galicji i należącego do ówczesnego obwodu jasielskiego powiatu krośnieńskiego.

Wspieranie zrywu odbywało się tu poprzez zebrania, nawoływanie do udzielania pomocy. Jak czytamy w artykule "Udział mieszkańców Krosna i regionu w powstaniu styczniowym" autorstwa Mariana Huberta Terleckiego, zamieszczonego w piątym tomie publikacji "Krosno. Studia z dziejów miasta i regionu", powstały w Krośnie ponadto organizacje cywilne i wojskowe, działające na rzecz powstania, przygotowywano i wysyłano ochotników, zbierano fundusze, opiekowano się kurierami.

Finansowo powstanie wspierał m.in. Jan Lenkiewicz - kupiec krośnieński. Spore kwoty przekazywała spółka Trzecieski - Klobassa - Łukasiewicz.

Nie mniej ważne było pozyskanie ochotników do walki z wojskami rosyjskimi. Stosowne odezwy skierowano również do mieszkańców zaboru austriackiego. "Ochotnicy byli narażeni na represje władz austriackich, szczególnie w pobliżu granicy, gdzie były wzmożone patrole. Zatrzymanych poddawano rewizji i jeżeli znaleziono broń, następowało aresztowanie." - pisze M. H.Terlecki.

W swej publikacji przypomina treść zarządzenia wydanego przez C.K. Namiestnika we Lwowie, które to znajduje się w zbiorach Muzeum Podkarpackiego w Krośnie: "Ażeby powstrzymać karygodny udział mieszkańców tej prowincyi w [...] powstaniu, zaprowadza się najściślej nadzór ruchu podróżujących. Zaleca się przeto każdemu, ażeby nie opuszczał miejsca zamieszkania bez należytej legitymizacji." W późniejszym czasie władze powstańcze zorganizowały przy granicy z Królestwem punkty, gdzie zbierali się ochotnicy. Tam wyposażano ich w broń.

Ochotnicy z Krosna i okolic najprawdopodobniej zbierali się w Korczynie i Polance. Stamtąd wyruszali w kierunku granicy z Królestwem.

Jak donoszą źródła, w bezpośrednich walkach na terenie Królestwa uczestniczyło 54 powstańców związanych z Krosnem i regionem (z pewnością nie jest to liczba ostateczna). Około 20 z nich pochodziło z naszego miasta.

Powstanie styczniowe uległo przewadze militarnej armii rosyjskiej. Różne były losy krośnieńskich powstańców, byli zabici, część zostało rannych, inni więzieni, zesłani w głąb Rosji. Niektórzy po kilku latach wrócili do Krosna. Pamięć o powstańcach ciągle jednak w Krośnie żyła.

W 1888 w Krośnie utworzono przedstawicielstwo Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania Polskiego z r. 1863/1864. Kilka lat później, w 40. rocznicę wybuchu powstania powstał Komitet Obywatelski, który organizował obchody. Staraniem Towarzystwa i magistratu wzniesiono na Starym Cmentarzu w Krośnie pomnik poświęcony pamięci powstańców styczniowych. Pomnik projektu architekta Napoleona Nawarskiego wykonała pracownia artysty rzeźbiarza Andrzeja Lenika. Ma kształt kamiennego kopca, zwieńczonego krzyżem z koroną cierniową i orłem.

- Gdy pomnik został wzniesiony, narodził się zwyczaj, żeby kolejnych powstańców styczniowych, który mieszkali w Krośnie, chować w jego najbliższym sąsiedztwie - mówił podczas zorganizowanego w Muzeum Podkarpackim z okazji 150. rocznicy wybuchu powstania styczniowego spotkania Piotr Babinetz - historyk, poseł. - Nie możemy też wkluczyć, że już wcześniej w tym rejonie chowano zmarłych powstańców styczniowych.

W kolejnych latach w pobliżu pomnika odbywały się też manifestacje patriotyczne, uroczystości rocznicowe, nabożeństwa. O powstańcach przypominały wystawy oraz odczyty. W 1977 roku Miejska Rada Narodowa nadała ulicy w dzielnicy Zawodzie imię Dionizego i Augusta Mazurkiewiczów. Dionizy był powstańcem, lekarzem, a jego syn historykiem i nauczycielem. Z kolei nazwiska generałów powstania Mariana Langiewicza i Romualda Traugutta upamiętniają nazwy jednego z osiedli oraz ulic.

W 2001 roku rozpoczęły się prace na Starym Cmentarzu w Krośnie, mające na celu jego ochronę przed postępującym niszczeniem. Opracowano plan cmentarza, wykonano nowe ogrodzenia, zabezpieczono część pomników, przy wejściu umieszczono tablicę informującą o jego historii. W następnych latach prace kontynuowano pod kierunkiem Podkarpackiego Towarzystwa Historycznego i Komitetu Ratowania Starego Cmentarza. Co roku udaje się odnowić kilka zdewastowanych nagrobków i pomników. Wsparcia udzielają władze miasta, rodziny pochowanych, ale też mieszkańcy podczas corocznych zbiórek.

Powstańcy związani z Krosnem:

• Józef Baranowicz - mieszczanin, czeladnik stolarski. Służył jako szeregowy w II wyprawie pułkownika Dionizego Czachowskiego. Niestety, w przeciwieństwie do wiosennych prowadzonych z sukcesem akcji Czachowskiego, ta szybko zakończyła się niepowodzeniem. Skazany na zesłanie. Zmarł w Birczy.
• Franciszek Bernard - zmarł w 1907 roku, walczył na Wołyniu, pod Radziwiłowem, dostał się do niewoli rosyjskiej, był przez kilka lat więziony na Syberii. Wrócił do Krosna w 1869 roku z obowiązującym dozgonnie zakazem powrotu w granice Cesarstwa Rosyjskiego. Został woźnym magistrackim. Jego nagrobek wzniesiono tuż obok pomnika powstańców styczniowych.
• Wojciech Biernat - wybity rzemieślnik, cechmistrz, szewc, radny miejski, wiceburmistrz Krosna.
• Feliks Brzostowski - mieszczanin. Podczas walk w powstaniu dostał się w ręce Kozaków, wzięty do niewoli. Postanowił zostać na Syberii, założył w Czelabińsku rodzinę.
• Antoni Czyżewicz - wyruszył do walki jako uczeń szkoły technicznej w Krakowie. Trafił do niewoli. W 1866 r. ułaskawiony.
• Robert Jan Dembowski - pochodząca z Przemyśla rodzina zakupiła w Krośnie Pałac Biskupi (dziś budynek Muzeum Podkarpackiego). Robert Dembowski wyruszył do walki w powstaniu jako 17-letni chłopak. Dotarł do powstania jesienią 1863 roku wraz z dużą grupą ochotników która walczyła w II wyprawie pułkownika Dionizego Czachowskiego. Trafił do niewoli. Nie udało mu się powrócić z Syberii, w 1865 roku zmarł w Jałutorowsku. Na starym cmentarzu znajduje się symboliczny nagrobek.
• Stefan Ludwik Tekielski - zmarł w 1892 roku, w latach 80. był asesorem miasta Krosna, członkiem zarządu w samorządzie Krosna.
• Jan Grabowski - pochowany na starym cmentarzu w 1906 roku. Uczestnik jesiennej wyprawy D. Czachowskiego. Także trafił do niewoli, został zesłany na Syberię, ale szczęśliwie udało mu się wrócić do Krosna. Był rzemieślnikiem, szewcem. W ostatnich latach życia wiodło mu się bardzo źle. Korzystał ze wsparcia, m.in. Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania Polskiego. Gdy zmarł Cech Rzemiosł udzielił wsparcia wdowie na pochówek.
• Jan Gruszczyński - pochodził z powiatu jarosławskiego. Ranny w powstaniu, dostał się do niewoli. Wrócił w 1870 r.
• Tomasz Hejnar - z zawodu murarz. Brak szerszych informacji.
• Antoni Feliks Jabczyński - urodzony w Krośnie. Służył w oddziale płk. Marcina Borelowskiego. W czasie bitwy ciężko ranny, przewieziono go, ukrytego pod słomą, do Galicji. Zmarł w Strzyżowie, tam został pochowany.
• Anastazy Ludwik Jagielski - urodzony w Krośnie. Po powstaniu był aptekarzem. Zmarł we Lwowie, tam został pochowany.
• Antoni Jeziorański - urodzony w Warszawie. W Krośnie był instruktorem Gwardii Narodowej. W powstaniu styczniowym był doświadczonym organizatorem i dowódcą oddziałów, początkowo w stopniu pułkownika, później generała. Aresztowany w 1963 roku. Zmarł we Lwowie.
• Franciszek Kolanko - chłop, w powstaniu wzięty do niewoli rosyjskiej. Po zwolnieniu 1869 r. powrócił do Krosna.
• Walery Kozłowski - zmarł w 1895 roku. Brak szerszych informacji.
• Piotr Paweł Konarski - ksiądz. Przebywał w klasztorze w Krośnie.Wziął bezpośredni udział w bitwie pod Grzybową Górą (1863 r.), gdzie przejął dowodzenie i odniósł zwycięstwo. Aresztowany, osadzony w cytadeli warszawskiej. Skazany na karę śmierci przez powieszenie. Egzekucję wykonano.
• Józef Ligęza - zmarł w 1927 roku, był rzemieślnikiem, krawcem. Pochowany na nowym cmentarzu. Pogrzeb odbył się na koszt miasta, pochowany z szablą, rogatywkę, z honorami wojskowymi.
• Feliks Machinko - pochowany w 1906 roku. Pochodził z Krakowa, po powstaniu sprowadził się do Krosna. Zasłużony dla miasta w działaniach kulturalnych - był animatorem teatru i tańca, a także działaczem wielu krośnieńskich towarzystw. W latach 70. XX wieku, kiedy istniało zagrożenie likwidacji starego cmentarza w Krośnie, szczątki Feliksa Machinko rodzina przeniosła na nowy cmentarz. Mimo to przez kolejne dziesięciolecia dbano o pamięć Feliksa Machinko na Starym Cmentarzu.
• Dionizy Mazurkiewicz - wybitny lekarz. Pochodził spod Tarnopola, ale po powstaniu osiedlił się w Krośnie. Zasłużony działacz wielu towarzystw, radny miejski. Zmarł w 1902 roku. Na starym cmentarzu pochowany jest także jego syn Stanisław Mazurkiewicz - bohater I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej.
• Władysław Myszkowski - szlachcic, uczeń z Krosna. Mógł pochodzić z Podniebyla. Trafił do niewoli. Zmarł we Lwowie, pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim.
• Jan Nepomucen Gniewosz - zmarł w 1892 roku, uczestnik kilku zrywów niepodległościowych jeszcze przed powstaniem styczniowym. Po powstaniu osiedlił się w Krośnie. Zasłużony dla rozwoju przemysłu naftowego, dziennikarstwa, publicystyki, organizował Towarzystwo Młodzieżowe św. Józefa w Suchodole.
• Stefan Adolf Niziński - zmarł w 1927, pochowany na nowym cmentarzu. Uczestnik wyprawy płk. D. Czachowskiego, wywieziony na Syberię. Uciekł i aż przez Chiny wrócił do Galicji. Zajmował się działalnością naftową, w trakcie I wojny światowej należał do Powiatowego Komitetu Narodowego.
• Franciszek Nowakowski - syn mieszczanina z Krosna, walczył w oddziale płk. Czachowskiego. Skazany na zamieszkanie w głębi Rosji. W 1871 r. otrzymał zgodę na powrót.
• Konstanty Rozmuski - pochodził z Krosna. W powstaniu walczył pod Komorowem, wzięty do niewoli, skazany na Sybir.
• Piotr Szubowicz - syn mieszczanina z Krosna. Po rozbiciu oddziału płk. Czachowskiego zamierzał przekroczyć granicę z Galicją, wtedy dostał się do niewoli. Skazany na zamieszkanie w głębi Rosji.
• Józef Wójcikiewicz - pochodził z Krosna, student. Trafił do niewoli, skazany na zesłanie.
• Witalis Ziembowicz - sekretarz Rady Miejskiej w Krośnie, zmarł w 1886 roku.

Tekst na podstawie artykułu "Udział mieszkańców Krosna i regionu w powstaniu styczniowym" autorstwa Mariana Huberta Terleckiego - "Krosno. Studia z dziejów miasta i regionu" oraz wykładu Piotra Babinetza pt. "Udział krośnian w Powstaniu Styczniowym i ślady ich pamięci na krośnieńskich nekropoliach".